حـسرت

حسرت های دنیوی مربوط به از دست دادن نعمت ها ویا نرسیدن به امیال و آرزوهائی است که انسان فقدان آن ها را با تمام وجود در همین دنیا درک می کند ودچار حسرت می شود وفریاد دریغ و آه و تأسّف او بلند می شود . به عنوان نمونه :

1 – امام علی ع می فرمایند :

« آرزوهای دور و دراز موجب فراموشی قلب و تکذیب وعده ها و زیادشدن غفلت و عامل حسرت می شود »

( الغارات 2 /436)

مقصود از آرزوهای دور و دراز، تمنّاهائی در زندگی مادی است که بدون اندیشه و بدون در دست داشتن امکانات مادی و معنوی ،  وموقعیت های مناسب ، شخص بخواهد به آن برسد .

2 – امام صادق ع در همین رابطه می فر مایند :

« حسرت و پشیمانی و دریغ ، همه و همه برای کسی است که از آن چه می بیند نفعی نمی برد ، و برای شخصی است که نمی داند کاری که به آن مشغول است آیا به نفع او است و یا به ضرر او » ( محاسن 1/ 252 )

بدون اندیشه و بدون استفاده از تجربیات خود و دیگران دست به هر کاری می زند .

3 – امام علی ع در سخن دیگری می فرمایند :

« ای مردم اگر علم و دانش آموختید به علم خویش عمل کنید . باشد که هدایت شوید . دانشمندی که بدون توجّه به آموخته های خویش عمل کند مانند نادان سرگردانی است که از جهالت خویش بهره ای نمی برد . بلکه گاهی می بینم که برهان برعلیه این دانشمند بریده از علمش  بزرگتر و حسرت او بادوام تر است از نادانی که سرگردان در جهالت خویش است . و هردو حیران و حسرت زده هستند  » ( کافی 1/45 )

4 – امام باقر ع از بیان امام علی ع نقل می فرمایند که :

« ای مردم ، دنیا شیرین و سبز و خرّم است . مردم را با امیال و شهوات فریب می دهد ، و مسائل زود گذر را برایشان زینت می بخشد . و به خدا قسم دنیا کسی را که آرزویش را دارد فریب می دهد ، و به کسی که امید به او دارد خلف وعده می کند . و به گروه هائی از مردم به خاطر روی آوردنشان به دنیا و دلخوشی به آن و حسادت و تجاوز براهل دیانت و فضیلت از روی ستم و دشمنی و تجاوز و تکبّر و طغیان ، چیزی جز پشیمانی و حسرت به ارث نرسیده است . » ( کافی 8/ 251 )

خوشبختانه در دورانی زندگی می کنیم که با اندکی توجّه عاقبت دردناک ستمگران و دنیاپرستان و حسرت آن ها را مشاهده می کنیم .

5 – و امام علی ع می فرمایند :

« ... قطعاً مخالفت و نافرمانی از خیرخواه مهربان دانشمند با تجربه ، حسرت را برای شما به ارث می گذارد و پشیمانی را به دنبال خواهد داشت . » ( نهج البلاغه 79 )

6 – و رسول خدا (ص ) می فرمودند :

« ... کسی که خود را با ادب الهی تأدیب و تر بیت نکند ، جان او در دنیا به همراه حسرت ها قطع خواهد شد .»

( فقه الرضا 364 )

و متأسّفانه در جامعه ی خودمان کم نداریم دانشمندانی را که سال ها عمر خود را صرف آموختن علم از غیر طریق اهل بیت (ع ) کردند ، و در پایان عمرشان در نهایت پشیمانی و حسرت فرصت جبران را نیافتند .

و بازهم مع الاسف کم نیستند افراد متدیّنی که در فضای غبار آلود جامعه از معارف اهل بیت ع و تربیت الهی و ولائی و مهدوی بریدند . و تربیت و ادب فرزندان خود را به دست بیگانگان  درفضای حقیقی و مجازی سپردند ، و عدّه ای هنوز هم این حسرت جدائی از امامشان را درک نکرده اند  .

7 – امام علی ع می فرمایند :

« کسی که نفس خویش را از شهوت ها باز ندارد ( وکنترل نکند ) غرق در حسرت ها خواهد شد » ( الغارات 1/87 )

8 – رسول خدا (ص) می فرمایند :

« کسی که باعزّت الهی نخواسته باشد عزّت به دست آورد ( وعزت خویش را در جای دیگر جستجو کند ) جان خود را در حسرت های دنیا از دست خواهد داد .» ( کافی 2/ 315 )

9 – امام جعفر صادق ع فرمودند :

« از آرزوها اجتناب کنید ، زیرا آرزوها شادی و نشاط آن چه راکه به شما عطا شده از بین می برند ، و موهبت های الهی را که به شما عطا شده کوچک جلوه می دهند . و درپی آن حسرت هائی از آن چه در وهم و خیال شما است به وجود می آورند . » ( کافی 9/ 562)

10 – و درسخن زیبای دیگری از امام علی ع روایت شده که :

«زیان کارترین انسان ها در معاملات ، ومحروم ترین آن ها درتلاش هایشان ،  انسانی است که جسم خویش را در طلب آرزوهایش کهنه و فرتوت کرده و مقدّرات ، او را به خواسته هایش یاری نمی کنند . پس از دنیا با حسرت هایش خارج می شود ، و با نتایج بد آن وارد آخرت می گردد . » ( عیون الحکم والمواعظ 157 )

11- و از همان حضرت نقل شده که فرمودند :

« کسی که چشم خود را رها و آزاد می گذارد ، ضمیر و باطن وجود او به سختی می افتد ، وکسی که نگاه هایش ادامه یابد ، حسرت هایش طولانی و مداوم می شود . » ( جامع الاخبار 93 )

چه بسیار نگاه هائی که در یک لحظه انحرافات فراوان وحسرت های طولانی را به وجود می آورد .

12 – امام حسن مجتبی (ع ) می فرمایند :

« فرزند آدم از دنیا خارج نمی شود مگر با سه حسرت ، یکی این که با آن چه جمع آوری کرده سیر نمی شود . ودوّم این که به آن چه آرزو دارد نمی رسد . و سوّم این که توشه ی نیکوئی پیش نفرستاده است . »

( مجموعه ی ورام 1/ 139 )

13 – و امام علی (ع ) در مورد برخورد با دشمنان می فرماید :

« از کوتاهی در برابر دشمن بپرهیزید ، چون بی توجّهی وکوتاهی در برابردشمنان موجب حسرت می شود ، در زمانی که حسرت شما در برخوردتان با دشمنتان در جنگ هیچ فایده ای برای شما ندارد . » ( تحف العقول 107 )

بعد از شهادت رسول خدا (ص ) درجامعه ی اسلامی ، به خاطر بی توجّهی به ترفند های دشمنان آن قدر ضربه برپیکر مسلمانان وارد شده که جز حسرت بیش از هزارساله نصیب آن ها نشده است .

و در دنیای امروز هم که دشمن در ابعاد فرهنگی و اقتصادی و سیاسی به جنگ تمام عیار در فضای حقیقی و مجازی آمده است ، هرنوع کوتاهی و بی خیالی جز حسرت برای ما نخواهد داشت .

ب – حسرت های اخروی :

روز قیامت را ( یَومُ الحَسرَه ) نامیده اند . چراکه در آن روز چون همه ی حقایق جهان وانسان ها آشکار می شود ، اکثریّت انسان ها – جز انسان های معصوم و اولیای الهی – خود را در خسران می بینند . وآن جا است که حسرت ها را جز عنایت و رحمت واسعه ی خداوند و شفاعت اولیای خدا به اذن او جبران نمی کند .

درعین حال در آیات قرآن و روایات اهل بیت ع از بالاترین حسرت ها در قیامت سخن به میان آمده که به چند مورد از آن ها اشاره می شود :

1 – قرآن در آیات 165 تا167 سوره ی بقره : حال و هوای کسانی که دیگران را خدا و محبوب خود گرفته اند و حال اربابانشان را با این بیان مطرح می فرماید :

« و از مردم کسانی هستند که غیر خدا را به عنوان شریک خدا گرفته اند . آن ها را دوست دارند مانند دوست داشتن خداوند . درحالی که آن ها که ایمان دارند شدّت محبت را به خدا دارند . واگر ببینند آن کسانی را که ستم کرده اند ، آن زمان که عذاب الهی را می بینند ، همانا همه ی قدرت از آن خدا است و خداوند به سختی عقوبت می کند . – آن گاه که پیشوایان از پیروان بیزاری جویند و عذاب را مشاهده کنند و میانشان پیوندها بریده گردد . – و پیروان می گویند کاش برای ما باز گشتی بود تاهمان گونه که آنان از ما بیزاری جستند ما نیز از آنان بیزاری می جستیم این گونه خداوند کارهایشان را که برآنان مایه ی حسرت ها است به ایشان می نمایاند و از آتش بیرون آمدنی نیست . »

2 –  در توضیح این آیات از امامان معصوم ( ع ) روایاتی ذکر شده که به چند مورد آن اشاره می شود :

الف : امام حسن عسکری (ع ) در توضیح این آیات می فرمایند :

« خداوند باعزت وجلال می فرماید : این چنین گروهی از این افراد از گروهی دیگر تبرّی می جویند ، این گونه خداوند کارهایشان را که مایه ی حسرت آن ها است به آن ها می نمایاند . و این حسرت به خاطر آن به وجود می آید که آن ها در دنیا برای غیر خدا کار کرده اند. و در آن جا مشاهده می کنند که اعمال دیگرانی که برای خدا کارکرده اند پاداش عملشان بسیار عظیم است . اما اعمال آن ها هیچ ثوابی ندارد ، چون کارشان برای غیر خدا بوده و یا در جهتی بوده که غیر فرمان خدا بوده است . » ( تفسیر امام حسن عسکری 578 )

ب : رسول خدا (ص) : در بیان آیه ی 167 بقره  می فرمایند :

« ... در آن صحنه ی قیامت حسرت های قیامت برای ناصبی ها (دشمنان اهل بیت ع ) بزرگ خواهد بود ، آن زمان که ببینند کارهای نیک آن ها در ترازوی اعمال شیعیان اهل بیت (ع ) قرار گرفته ، و گناهان شیعیان برگردن گروه ناصبیان بار شده است واین همان فرموده ی خدا است که (یُریهِمُ الله اَعهمالَهُم حَسَراتٍ عَلَیهِم ) »

( تفسیر امام حسن عسکری ع 580 )

ج : وامام باقر ع در مورد آیه ی 167 فرمودند :

« به خدا قسم این ها پیشوایان ستمگران و پیروان آن ها هستند . » ( کافی 1/ 374 )

 آیا حسرتی را بالاتر از این می توان تصوّر کرد که انسانی یک عمر به زعم خود خدمت کند . امّا برای آباد کردن دنیای دیگران ، وپیشوایان کفر وستم ، و زیر پرچم آن ها سینه بزند و برای استقرار قدرت و مقام آن ها تلاش کند ، و یا در مسائل مختلف زندگی خود قدم در راهی بگذارد که مخالف فرمان خدا و پیامبر و امامان معصوم (ع ) است . و بعد ببیند که تمام اعمال او تباه شده ، و پاسخ بشنود که از جهنّم خارج نخواهید شد . !!!

3 – در آیه ی 31 سوره ی انعام می خوانیم :

« قَد خَسِرَالَّذینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللّهِ حَتّی اِذا جاءَتهُمُ السّاعَةَ بَغتَةً قالُوا یا حَسرَتَنا عَلی ما فَرَّطنا فیها وَ هُم یَحمِلُونَ اَوزارَهُم عَلی ظُهُورِهِم اَلا ساءَ ما یَزِرُونَ – کسانی که لقای الهی را دروغ انگاشتند قطعاً زیان دیدند تا آن گاه که قیامت بناگاه برآنان دررسد گویند : ای دریغ برما برآن چه درباره ی آن کوتاهی کردیم و آنان بارسنگین گناهانشان را بردوش می کشند . چه بد است باری که می کشند . »

4 – و در آیه ی 36 انفال می فرماید :»

 « بی گمان کسانی که کفر ورزیدند اموال خود را خرج می کنند تا مردم را ازراه خدا باز دارند . سپس به زودی همه ی آن را خرج می کنند و آن گاه حسرتی بر آنان خواهد گشت . سپس مغلوب می شوند . و کسانی که کفر ورزیدند به سوی دوزخ گرد آورده خواهند شد . »

قرآن در آیات فراوانی از قرآن ، انفاق در راه خدا ، قرض الحسنه ، سبقت در کارهای شایسته وخیرات و... تجارتی پرسود و ابدی می داند ، ودر این آیات ، کوتاهی در راه خدا و صرف هزینه در مسیر غیر خدا را حسرت ابدی و خسران .

5 – یکی از نام های قیامت از نظر قرآن ، (یوم الحسره ) است . چنان که در آیه ی 39 مریم می فرماید :

« وَ اَنذِرهُم یَومَ الحَسرَةِ اِذ قُضِیَ الاَمرُ وَ هُم فی غَفلَةٍ وَهُم لا یُؤمِنونَ  - وآن ها را در مورد روز حسرت هشدار بده آن گاه که امر پایان یافته و آن ها در غفلتند و ایمان نمی آورند . »

6 – ونام دیگر قیامت ( یوم التّغابن ) است . آن جا که می فرماید :

« یَومَ یَجمَعُکُم لِیَومِ الجَمعِ ذلِکَ یَومُ التَّغابُنِ – روزی که شمارا برای روز جمع ( گرد آمدن ) گرد می آورد . آن روز ، روز حسرت ( تغابن ) است – تغابن 9 »

7 – امام صادق ع درمورد روز حسرت و روز تغابن می فرمایند :

« روز تغابن روزی است که اهل  جهنم ، حسرت اهل بهشت را می خورند . و روز حسرت روزی است ، مرگ را به شکل حیوانی می آورند و آن را ذبح می کنند » ( تفسیر برهان 4/ 751 )

علّت ذبح مرگ در قیامت ، نمادی است از این حقیقت که در قیامت مرگی وجود ندارد که امید راحت شدن ستمگران از جهنّم وعذاب الهی باشد . واینخود بدترین حسرت است .

8 – آیه ی 30 سوره ی یس می فرماید :

« یا حَسرَةً عَلَی العِبادِ ما یَأتیهِم مِن رَسُولٍ اِلّا کانُوا بِهِ یَستَهزِءُونَ – ای دریغ بر بندگان که هیچ رسولی برایشان نیامد مگر این که اورا مسخره کردند . »

تاریخ زندگی بشر ، شاهد است که چگونه انسان ها با رسولان و پیامبرانی که برای هدایت و نجات آن ها خون دل ها خوردند  ، برخورد کردند . و با این که قرن ها تجربیات تلخ بشر ، روشنگر این حقیقت تلخ تر است که بریدن از دین و به مسخره گرفتن همه ی ارزش های الهی نتیجه ای جز فساد و تباهی و نابودی برای انسان ها نداشته . امّا هنوز بشریّت از خواب غفلت بیدار نشده و این حسرت برای او تا قیامت خواهد ماند .

9 – در آیه ی 55 و56 زمر می خوانیم :

« وَ اتَّبِعُوا اَحسَنَ ما اُنزِلَ اِلَیکُم مِن رَبِّکُم مِن قَبلِ اَن یَأتِیَکُمُ العَذابُ بَغتَةً وَ اَنتُم لا تَشعُرُونَ – اَن تَقُولَ نَفسٌ یا حَسرَتی عَلی ما فَرَّطتُ فی جَنبِ اللّهِ وَ اِن کُنتُ لَمِنَ السّاخِرینَ »

( و پیش از آن که به طور ناگهانی و در حالی که حدس نمی زنید شما را عذاب در رسد نیکوترین چیزی را که از جانب پروردگارتان به سوی شما نازل شده است پیروی کنید .- تا آن که مبادا کسی بگوید دریغا بر آن چه درحضور خدا کوتاهی کردم . بی تردید من از ریشخند کنندگان بودم )

10 – درمورد معنا ومصداق ( جَنبُ الله = کنار خدا ، یا حضور خدا ، یاجانب خدا ) به چند روایت کوتاه اشاره می شود :

الف : از امام باقر ع روایت شده که فرمودند :

« سخت ترین حسرت برای مردم در روز قیامت مربوط به کسانی می شود که عدالت را توصیف می کنند اما در عمل با آن مخالفت می کنند . و این همان فرموده ی خدا است « ان تقول نفس... » » ( محاسن 1/120 )

ب : امام رضا ع در تفسیر این آیه می فرمایند :

« مقصود از جنب الله امیر مؤمنان علی ع است . و همچنین اوصیای پس از او ، دارای این مقام رفیعند تا این مقام به آخرینشان برسد و... » ( بصائر الدرجات 1/62 )

ج : و امام علی (ع ) در این مورد می فرمایند :

« همانا اهل بهشت به مقامات و منزلگاه های شیعیان ما می نگرند ، گویا به سترگان درخشان در آسمان می نگرند . هرگز کسی که از ما تبعیّت کند گمراه نمی شود . و کسی  که منکر ما باشد هدایت نمی شود . ونجات نمی یابد کسی که دیگران را برعلیه ما یاری کند ، و یاری نمی شود کسی که مارا تسلیم دشمن کند . پس به خاطر خس و خاشاک دنیا ، که از دست شما می رود و شماهم از آن جدا می شوید باما مخالفت نکنید که خداوند فرمود : ( یاحسرتی علی ...) چراغ مؤمن معرفت وشناخت حق ما است . و بدترین کوری مربوط به کسی است که از درک مقام وفضل ما کور باشد . » ( تفسیر فرات کوفی 368 )

کوتاهی انسان ها در طول تاریخ ، از درک عظمت و مقام  علمی و اجتماعی و معارف الهی و... امام علی بن ابیطالب و ائمّه ی اطهار (ع ) . و مسدود کردن باب مدینه ی علم نبوی ، کشتن و مسموم کردن و شکنجه و  اسارت و تبعید . محروم کردن انسان ها از دسترسی به معارف ناب اهل بیت ع . بانشر فلسفه ها و عرفان های منحرف بشری ، و... تحریف حقائق زیبای قرآنی و... عامل حسرت بزرگ قیامت خواهد بود .

11 – امام صادق (ع)  مفهوم آیه ی 27 فرقان راچنین بیان می فرمایند :

« و روزی که ستمگر (همان اوّلی ) دستان خود را ( از فرط حسرت )با دندان می گزد »  « می گوید ای کاش به همراه رسول خدا( راه امام علی ع ) را برمی گزیدم » و درآیه ی بعدی : « ای وای و حسرت برمن  ، ای کاش فلانی ( یعنی دومی ) را به عنوان دوست نمی گرفتم »  . و در ادامه ی آیه می فرماید :

« قطعاً مرا از ذکر ( یعنی ولایت ) منحرف وگمراه کرد » « و شیطان ( یعنی همان دوّمی ) خوار کننده ی انسان  است .» ( تفسیر صافی 4/11 )

12 – امام علی ع می فرمایند :

« بزرگ ترین حسرت ها در روز قیامت ، حسرت انسانی است که ثروتی را در راه غیر اطاعت خدا کسب کرده ، و شخص دیگری آن ثروت را به ارث ببرد و در راه اطاعت خدا انفاق کند ، و به بهشت وارد شود ، و اوّلی ( که ثروت از او بود ) وارد جهنّم شود .» ( نهج البلاغه 552 )

13 – یکی ازحسرت هائی که هم دردنیا اثر خود را دارد و هم درآخرت ، عدم توفیق زیارت امام حسین (ع) . است . امام صادق (ع ) دراین مورد می فرمایند :

« زیارت قبر و حرم امام حسین ( ع) را از ترس و خوف مشکلات ترک نکنید . زیرا کسی که زیارت آن حضرت را ترک کند ، چنان دچار حسرتی خواهد شد که آرزو می کند ای کاش حرم امام (ع ) در کنار او بود . »

( کامل الزیارات 116 )

14 – امام علی (ع ) در مورد غفلت ، یکی از عوامل حسرت می فرمایند :

« وکسی که دچار غفلت شود برنفس خویش جنایت کرده است ، و به قهقرا برگشته است ، گمان می کند انحراف او ، رشد او است ، آرزوها اورا می فریبند ، و هنگامی که کار از کار گذشت ، حسرت وپشیمانی او را فرا می گیرد ، و مسائل خطرناکی برای او آشکار می شود که فکر آن را نمی کرد . » ( کتاب سلیم بن قیس 2/ 951 )

مهم ترین عوامل کم شدن و یا از بین رفتن حسرت ها :

باهمه ی حسّا سیّت ها و خطرهای حسرت ها ، در روایات به چند عامل برای کم شدن و یا از بین رفتن آن هااشاره شده است . به عنوان نمونه :

1 – امام علی بن ابیطالب (ع ) می فرمایند :

« هر گاه خواستار زندگی سعادتمندانه ، و مرگ شهیدان ، و نجات از روز حسرت ، و سایه ی روز گرم و آتشین  ، و هدایت روز ضلالت و گمراهی بودید ، به درس قرآن بپردازید ، زیرا آن سخن خداوند رحمان ، و دژ استوار در برابر شیطان ، و باعث سنگینی میزان عمل در قیامت می شود . » ( جامع الاخبار 41 )

2 – دریکی از زیارت های امام زمان (ع ) خطاب به حضرت می خوانیم :

« اَلسَّلامُ عَلی مُفَرِّجَ الکُرُبات ، وَ خَوّاضَ الغَمَراتِ ، وَ مُنَفِّسَ الحَسَراتِ ... » ( بحار الانوار 99 /84 )

( سلام بر گشاینده ی اندوه شدید ، و نابود کننده ی سختی ها ، و خارج کننده ی انسان ها از حسرت ها و...)

بنا براین : همانطور که جدا شدن از قرآن و اهل بیت (ع) باعث به وجود آمدن حسرت های دنیوی و اخروی شده است . توجّه به قرآن و تدریس و تدرّس آن و عهد و پیمان با امام زمان (ع) ( ثقلین ) عامل از بین رفتن و یا کم شدن حسرت ها می شود .

جزدر خانه ی تو درنزنم جای دگر

نروم از سرکوی تو به مأوای دگر

حاجیان