انحصار یا عدم انحصار بدیعی فواصل آیات؟ (sbu.ac.ir)

 اصل مقاله 1.44 MB

انحصار یا عدم انحصار بدیعی فواصل آیات؟

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• علی اصغر آخوندی  ¹ 
•  
• علی راد ²

¹ هیأت علمی دانشگاه صنعتی شاهرود

² دانشگاه تهران، پردیس فارابی

چکیده

 قرآن کلام حکیم و حکیمانه است. پایان آیاتش را که تجلی‌ گر اعجاز و بلاغت قرآن است و نقش مهمی در زیبایی، نظم‌بخشی و انسجام آیات دارد فاصله می ‌نامند. در کلام حکیم و حکیمانه هر بخشی باید در ارتباط و تناسب کامل با قبل و بعد خود باشد و فاصله نیز از این حکم مستثنا نیست. اما سخن بر سر این است که این ارتباط چگونه است؟ ابن ابی الاصبع در قرن هفتم هجری ارتباط فاصله را در چهار نوع تصدیر، توشیح، ایغال و تمکین منحصر دانسته است. اکنون و پس از گذشت چندین قرن و با توجه به گستردگی و تنوع فواصل آیات آیا این انحصار همچنان پابرجاست یا می‌توان انواعی دیگر بر آن افزود؟ برخی بر این گونه‌ها، انواعی همچون تتمیم، تکمیل و تسهیم افزوده‌اند. در این مقاله به شیوه‌ای تحلیلی انتقادی به انحصار یا عدم انحصار روابط فواصل با آیات در چهار نوع یا بیشتر پرداخته‌ شده است.

بازیابی جهات اهمیت فواصل قرآنی

 

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

• علی‌اصغر آخوندی

عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه شاهرود

چکیده

«فاصله» در پایان آیات، پدیده‌ای قرآنی است که تجلیگر اعجاز و بلاغت آن است. دربارۀ این اصطلاح که از زمان سیبویه ( م180ق) برای فرجام آیات به کار رفت تاکنون، کم و بیش بحث شده است؛ اما به نظر می‌رسد هنوز زوایای بسیار زیادی از آن روشن نگردیده است. از جمله این مباحث، بحث اهمیت فاصله در قرآن از نظر نقش آن در اعجاز و بلاغت، کاربرد آن در زمینۀ تبیین محتوایی و تفسیر و ضرب‌آهنگ آن در قرائت است. از این رو سؤال اساسی این است که فاصله در قرآن از چه اهمیتی برخوردار است؟ در این مقاله تلاش شده است با پژوهش در آثار و کتب و با استفاده از سخنان عالمانی که در این زمینه سخنی گفته‌اند، جهاتی از اهمیت این پدیدۀ قرآنی آشکار گردد. از جمله به این موارد می‌توان اشاره کرد: فاصله؛ یکی از وجوه اعجاز قرآن، تجلی بلاغت آن، زینت‌بخش لفظ و معنا در قرآن، عامل تأثیرگذاری در جان‌ها و ... است.

 اصل مقاله 955.58 K

بررسی ساختارشناسانه و تحلیل آماری فواصل قرآنی

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

• علی اصغر آخوندی  ¹ 
•  
• محمدرضا ربیعی ²

¹ استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه صنعتی شاهرود، ایران.

² استادیار گروه آمار دانشگاه صنعتی شاهرود، ایران.

چکیده

فاصله قرآنی، در پایان آیات پدیده‌ای است که یکی از وجوه امتیاز قرآن نسبت به شعر و نثر عربی است. این پدیده در پژوهش‌های قرآنی کمتر مورد بررسی و تحلیل ساختارشناسانه و آماری قرار گرفته است. ساختار فواصل را از سه جهت می‌توان مورد توجه قرار داد: حرف، واژه و جمله. کدام حروف بیشترین بسامد را در پایان آیه دارند و چرا؟ حروف ماقبل آخر آیات کدام‌اند؟ چه تعداد از واژه‌هایی که در آخر آیات هستند فعل و اسم، مذکر و مونث هستند؟ چه ارتباطی میان تفاوت فواصل سوره‌ها با آهنگ و ریتم آنها وجود دارد؟ بیش از 63 درصد آیات با حرف «ن» و «م» پایان یافته است که دارای صفت غنه بوده و حالت ترنم و آواز بیشتری نسبت به سایر حروف دارند. از فواید تحلیل آماری ساختار واژگانی فواصل آشنایی با اسماء و صفاتی است که در پایان آیات آمده‌اند. از جمله نکات قابل توجه دو نام «غفور رحیم» است که بیش از دیگر اسامی و صفات در پایان آیه قرار گرفته است. یکی از دلایل تفاوت آهنگ سوره‌های قرآنی به فواصل آیات آنها برمی‌گردد. بهر حال این مسائل به شکلی بدیع و نو در این مقاله مورد بررسی و توجه قرار گرفته است.

•  اصل مقاله 609.74 K

http://qhs.journals.isu.ac.ir/article_2711_5225671cd04a5075b1fb8470de322060.pdf

بررسی ساختارشناسانه و تحلیل آماری فواصل قرآنی (isu.ac.ir)

کلیدواژه‌ها

بازشناسی کارکردهای تفسیری فاصله

مقاله 2، دوره 22، شماره 85، زمستان 1396، صفحه 30-53  اصل مقاله (484.59 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/JQR.2017.46670.1422

نویسنده

علی اصغر آخوندی 

استادیار دانشگاه صنعتی شاهرود

چکیده

فاصله در پایان آیه به دلیل هیمنه و سیطره‌ای که بر محتوای آیه دارد، از جایگاه مهم و حساسی برخوردار است. این جایگاه حتماً در تفسیر آیه تأثیرگذار است. اما سؤال اساسی این است که کارکرد و نقش فاصله در تفسیر محتوای آیه چیست؟ برای دریافت پاسخ، به تفاسیر التبیان، مجمع البیان، المیزان، نمونه و تسنیم مراجعه شده است. در این پژوهش یازده گونه از کارکردهای فاصله مورد شناسایی واقع شد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به تقویت و تأیید دیدگا‌های تفسیری و یا نقد و رد آنها، تبیین آیه با کمک فاصله، دفع توهم و ابهام از آیه، دریافت حکم و یا تأیید حکم آیه و یا بیانگر موقتی بودن حکم اشاره کرد. گرچه موضوع این نگارش ابتکاری بوده، اما ضرورت دارد با مطالعه دیگر تفاسیر، به این گونه‌ها افزوده شود.

کلیدواژه‌ها

فاصله؛ تفسیر؛ کارکردهای تفسیری

چالش های ارتباط معنایی فواصل با محتوای آیات

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

• علی اصغر آخوندی 

هیأت علمی دانشگاه صنعتی شاهرود

 10.22051/TQH.2018.15108.1620

چکیده

قرآن کلام حکیم و حکیمانه است. اجزای کلام حکیم در ارتباط با یکدیگر قرار دارند. فاصله نیز در پایان آیه حتما باید در پیوند معنایی وثیق با محتوای ماقبل خود باشد. این ارتباط گاه زودیاب و گاهی نیز دیریاب و نیازمند تأمل و تفکر است. اما در مواردی دشواریاب و به چالشی در تفسیر آیه تبدیل می شود. در این مقاله درصدد یافتن وجوه و چرایی این چالش و آن گاه در پی یافتن راه حل هایی برای برون رفت از آن هستیم. سه وجه چالش را می توان در عدم تناسب صدر و ذیل آیه، اطناب و ترادف و دوگانگی و تضاد در فرجام آیه جستجو کرد. برای برون رفت از چالش نیز باید علاوه بر وسعت بخشیدن به محدوده تفکر و تدبر، به سیاق آیات، جزئیات و ریزه کاری های معنایی واژه ها و ساختار الفاظ توجه بیشتری نمود. این بحث در نشان دادن انسجام و تناسب اجزای آیات قرآن با یکدیگر بسیار راهگشا و ضروری بوده و البته کمتر نیز به آن پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

• فواصل قرآنی 
 
• پیوند معنایی 
 
• مشکلات فواصل 
 
• چالش فواصل

موضوعات

• تفسیر

رهیافتی به رابطۀ فاصله با قافیه و سجع

رهیافتی به رابطۀ فاصله با قافیه و سجع

محمدعلی مهدوی راد, علی اصغر آخوندی

http://paper.razavi.ac.ir/index.php/quran/article/view/2733

چکیده

«فاصلۀ قرآنی» را به قافیه و سجع تشبیه کرده‌اند. آیا فاصله همچون قافیه و سجع است؟ این مقاله در صدد بررسی ارتباط این سه اصطلاح و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌هاست. فاصله و قافیه هر دو در پایان مقطع سخن آمده و به آن ضرب‌آهنگ می‌دهند؛ با این تفاوت که آنچه برای قافیه عیب به حساب می‌آید، در فاصله عیب نیست. فاصله و سجع نیز در طول تاریخ، سه ارتباط تباین، اتحاد، و عام و خاص را تجربه کرده‌اند. عالمان کلام در ابتدا وجود هر گونه سجع را در قرآن منتفی دانسته و رابطۀ آن را با فاصله، تباین معرفی کرده‌اند. معدودی نیز به اتحاد عقیده دارند. اما بسیاری از عالمان بلاغت، فواصل دارای حروف همسان را با سجع ممدوح که در آن الفاظ به پیروی از معنا می‌آیند، یکسان می‌دانند. اینان بر این باورند همان طور که قرآن از زبان عربی استفاده کرده، از صنایع ادبی آن نیز بهره برده است؛ پس می‌توان به وجود سجع در قرآن باور داشت.

کلمات کلیدی

فاصله آیات، قافیه، سجع، قرآن، بلاغت.

بررسی تطبیقی تعاریف فاصله قرآنی

http://foroughevahdat.mazaheb.ac.ir/article_41170_7c8b1d8b290c40722557f0ffc5ea4268.pdf

http://foroughevahdat.mazaheb.ac.ir/article_41170.html

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

• علی‌اصغر آخوندی 

استادیار دانشگاه صنعتی شاهرود

چکیده

فاصله، پدیده‌ای قرآنی در پایان آیات است. سخن درباره آن از دوران سیبویه (د 180ق) آغاز گردید، اما رمّانی (د 384ق) اولین کسی بود که به تعریف و بررسی آن پرداخت. از آن زمان تا کنون تعاریف زیادی از علمای فریقین درباره فاصله ارائه گردیده است، اما تعریف جامع و مانعی که به همه ابعاد فاصله پرداخته باشد، یافت نمی‌شود. به دلیل اهمیّت و ضرورت وجود تعریف دقیق، لازم است ضمن بازخوانی و بررسی تطبیقی تعاریف «فاصله قرآنی» آنها را در محک ارزیابی قرار داد، تا شرایط برای ارائه تعریفی صحیح‌تر فراهم گردد. در این راستا پرسشهایی مطرح است که عبارتند از: فاصله قرآنی چیست؟ چرا به این نام خوانده شده است؟ چرا محققان در تعریف فاصله هم‌داستان نیستند؟ چه نقدهایی بر تعاریف آنان وارد است؟ سهم عالمان دو مذهب بزرگ اسلامی در تعریف فاصله چقدر است؟ در این مقاله به بازخوانی، بررسی، تحلیل و نقد تعاریف فاصله پرداخته شده و دلایل تنوع و گوناگونی آنها نیز روشن گردیده است. در نهایت سعی شده است تعریفی دقیق‌تر و جامع‌تر که کاستیها و نقایص تعاریف گذشته را ندارد، ارائه گردد.

کلیدواژه‌ها

• قرآن 
 
• فواصل 
 
• سجع 
 
• رؤوس آیات 
 
• بلاغت

 

فاصله در مجمع البیان و بازشناسی گونه‌های پیوند معنایی آن با آیات

مقاله 1، دوره 8، شماره 31، پاییز 1396، صفحه 9-34  اصل مقاله (846.29 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

علی اصغر آخوندی

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه صنعتی شاهرود

چکیده

فاصله پدیده‌ای قرآنی است که نقش مهمی در زیبایی، نظم بخشی و انسجام آیات دارد و لازم است از جهات گوناگون مورد توجه و بررسی قرار گیرد. از جمله منابع مهم برای بررسی این پدیده، تفاسیر است. به دلیل اهمیت تفسیر «مجمع البیان» موضوع فاصله و چگونگی نگرش امین الاسلام طبرسی به این مطلب موضوع این مقاله قرار گرفت. در زمینه فاصله، عنوان‌هایی مانند کارکردها و نقش‌های تفسیری، انواع و چگونگی روابط فاصله به‌ویژه گونه‌های پیوند معنایی آن با محتوای آیه از اهمیت بیش‌تری برخوردار است. از کارکردهای تفسیری فاصله در «مجمع البیان» باید به تقویت و تأیید احتمالات تفسیری، دفع توهم، شبهه و ابهام از آیه و برداشت حکم اشاره کرد. و در ارتباط و پیوند معنایی فاصله با محتوای آیه نیز می‌توان دوازده گونه پیوند معنایی را در این تفسیر بازشناسی کرد که در کم‌تر تفسیری این مسأله مورد توجه قرار گرفته است. در بحث ارتباط فاصله و محتوا در برخی آیات چالش‌هایی وجود دارد که توجیهات طبرسی برای خروج از آن‌ها مورد توجه قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

فاصله قرآنی؛ کارکردهای تفسیری؛ ارتباط معنایی؛ روابط فواصل؛ چالش‌های فواصل

آیات 19-16 سوره قیامت؛ مخاطب شناسی و زمان خطاب

آیات 19-16 سوره قیامت

مقاله 1، دوره 46، شماره 1، بهار و تابستان 1392، صفحه 1-19  اصل مقاله (224.31 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22059/JQST.2013.35009

نویسنده

علی اصغر آخوندی 

دانشجوی دکتری دانشگاه تهران، پردیس قم

چکیده

درباره آیات 19-16 سوره قیامت دو دیدگاه وجود دارد:
الف: این آیات در بین آیات مربوط به قیامت معترضه و مخاطب آنها پیامبر اسلام(ص) و زمان خطاب این دنیا و هنگام نزول وحی قرآنی است.
ب: این آیات در راستای دیگر آیات سوره و مخاطب آن انسان کافر و زمان خطاب روز قیامت و هنگام خواندن نامه اعمال است.
در این مقاله با نگاه تدبرمحورانه ابتدا دیدگاه دوم بررسی شده و با توجه به آیات نامه اعمال و آگاهی انسان از آنها و روایات و همچنین سیاق سوره و سیاق کلی آیات قیامت و مراحل و حوادث آن پذیرش این دیدگاه با مشکل جدی روبرو گشته است.
و اما با مطالعه دیدگاه اول به نظر می‌رسد از اعتبار بیشتری برخوردار بوده و سیاق آیات و روایات نیز آن را بیشتر تقویت می‌کند.

کلیدواژه‌ها

قیامت؛ نامه اعمال؛ نزول وحی؛ قرآن؛ قرائت؛ تعجیل

نسخ از دیدگاه شیخ طوسى

نسخ از دیدگاه شیخ طوسی

مقاله 11، دوره 13، 49-50، تابستان 1386، صفحه 298-333  اصل مقاله (250 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

علی اصغر آخوندی

کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث

چکیده

یکی از مباحث جدی و اساسی علوم قرآنی بحث نسخ در قرآن است. اهمیت این بحث را از روایات ائمه (ع) که در این باره رسیده می توان فهمید.این مقاله، نسخ در قرآن را از دیدگاه شیخ طوسی (ره) با استفاده از دو کتاب « التبیان فی تفسیر القرآن» و « العده فی اصول الفقه» ایشان مورد بررسی قرار داده است.
نسخ در قرآن بر سه قسم قابل تصور است: نسخ حکم بدون لفظ، نسخ لفظ بدون حکم، نسخ حکم و لفظ با هم
نسخ حکم بدون لفظ بدین معناست که آیه ای در قرآن ثابت است ولی مفهوم  و مفاد تشریعی آن منسوخ گردیده و عمل به آن جایز نیست.از دیدگاه علمای شیعه تنها همین نوع نسخ است که در قرآن جایز است و دو قسم دیگر به تحریف قرآن می انجامد و باطل است.
شیخ طوسی برای هر کدام از ناسخ، منسوخ و نسخ شرایطی ذکر کرده است. از جمله شرایط ناسخ اینکه باید منفصل و متأخر از منسوخ بوده و امری قطعی و علمی باشد نه ظنی. و از شرایط کلی نسخ نیز اینکه در احکام شرعی و تکلیفی جاری می شود و نه در احکام عقلی و تکوینی.
مرحوم شیخ وقوع نسخ را در امر و نهی و یا در خبری که متضمن امر یا نهی است صحیح می شمارد. همچنین ایشان نسخ کتاب به کتاب و سنت به سنت را در صورتی که از نظر دلالت مساوی باشند جایز می شمارد.همین طور نسخ کتاب به سنت و سنت به کتاب را در صورتی که سنت خبر مقطوع و متواتر باشد جایز می داند.
شیخ طوسی برای شناسایی ناسخ و منسوخ دو راه برشمرده است :
1- ناسخ با دلالت لفظی دلالت بر نسخ کند.
2- ناسخ از جهت معنا اقتضای نسخ داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

نسخ؛ ناسخ؛ منسوخ؛ شیخ طوسی؛ اقسام نسخ؛ شناخت ناسخ؛ زمینه های نسخ